Guayusa (Ilex guayusa) jest słabo zbadanym gatunkiem ostrokrzewu, występującym w górnym dorzeczu Amazonki, w Kolumbii, Ekwadorze i Peru. Jego powszechne wykorzystanie przez lokalne społeczności sugeruje pewien stopień udomowienia.
Pomimo obecności nasion, Guayusa rozmnaża się bezpłciowo, wyłącznie przy pomocy człowieka. Z tego powodu rzadko występuje w stanie dzikim (gdzie potrafi dorastać do 25 metrów). Sadzonki, w formie bezlistnej i twardej łodygi, pozyskuje się z głównego pnia krzewu, który rośnie na wysokościach od 200 do 2600 metrów nad poziomem morza.
Historia
Archeologiczne źródła sugerują, że Guayusę używano już na początku VI wieku naszej ery. Jej liście odnaleziono w wielopokoleniowym grobowcu w Niño Korin i uważa się, że należały do szamana społeczności Kallawaya (Tiwanaku). 1 Pojawia się również w bardzo wielu relacjach z czasów kolonialnych. Ojciec Juan Lorenzo Lucero w 1682 r. odnotował, że okoliczni mieszkańcy spożywają ostrokrzew w naparze, wraz z Banisteriopsis Caapi (Ayahuasca) i tytoniem. 2
Z kolei w XVIII wieku, ojciec José Berrutieta w Kolumbii zauważył wiele korzystnych właściwości zdrowotnych naparu z Guayusa, szczególnie przydatność w leczeniu chorób wenerycznych. Według mnicha, ostrokrzew oczyszczał krew, poprawiał apetyt i trawienie oraz wzmacniał ciało. Zauważył też, że kobiety piły Guayusę z miodem, aby zwiększość płodność.
Jezuici trudnili się też handlem i transportem liści tego krzewu. Przywozili je do Quito, zazwyczaj sprzedając je jako lekarstwo na choroby przenoszone drogą płciową. Po wydaleniu tego zakonu w 1766 roku stosowanie Guayusy znacznie się zmniejszyło.
Brytyjski botanik i odkrywca Richard Spruce w 1857 roku odnalazł plemię uprawiające Guayusę i opisał powszechną praktykę codziennego oczyszczania się ostrokrzewem w godzinach porannych. Z kolei ekwadorski geograf Miguel Villavicencio, opisywał ludzi używających piór do wywoływanie wymiotów po wypiciu dużej ilości naparu. 3
 |
|---|
| Mapa przypuszczalnego występowania guayusy w Ameryce Południowej nałożona na warstwy ekoregionów WWF. |
Teraźniejszość
Większość ludzi Kichwa uprawia przynajmniej kilka dorosłych krzewów na przydomowych działkach ogrodniczych (‘chakras’), aby zapewnić sobie łatwy dostęp do liści. Napar spożywają niemal codziennie, co przypomina konsumpcję Yerba Mate (Ilex paraquariensis) w południowych regionach Ameryki Południowej. Nie przygotowuje się go jednak w tykwie, a gotowane w osobnym w naczyniu liście przecedzają przed podaniem.
Tradycyjne przygotowanie naparu
Przygotowanie i serwowanie Guayusy jest powszechnie uważane za obowiązek kobiet (najczęściej synowych). Codzienny rytuał ma za zadanie promować serdeczność (gościnność), co podkreśla jego nieformalny charakter oraz bliskie relacje pomiędzy uczestnikami (krewnymi). Spożywając napar, niektórzy dorośli wyplatają sieci, pułapki na ryby lub torby słuchając muzyki i opowiadając sobie historie. Starsze pokolenia zarzeka się, że napar ułatwia im spać, a poranna ceremonia to czas na interpretację snów.
 |
|---|
| Z podobnej tykwy powstaje naczynko do serwowania naparu. |
Podczas spożywania naparu, starszyzna udziela młodszym rad i przeprowadza tzw. “rytuały doradcze”. Dla niegrzecznych dzieci jest to z kolei pora wymierzania kar, które często polegają na zakrapianiu oczu sokiem z papryki i okładaniu ich ciał gałązkami pokrzywy. Te rytuały mają za zadanie ukierunkować życie młodego pokolenia wzmacniając przy okazji ich ciała.
Lokalne festiwale
Guayusa jest często tematem przewodnim wielodniowych festiwali (np. Wielki Festiwal Tańca Guayusa - ‘Gran Guayusazo Bailable’). Często wybiera się królową balu, która nosić będzie tytuł ‘Guayusa Warmi’ - ‘Guayusańska Kobieta’. W jeden z ostatnich poranków imprezy, wraz z rodziną i przyjaciółmi, nowo wybrana piękność odwiedza domy mieszkańców przynosząc ze sobą napar z ostrokrzewu. Jej nadejście jest poprzedzone muzyką graną jeszcze przed wschodem Słońca.
Zastosowanie zdrowotne
Ludzie Kichwa dostrzegają wiele pożytecznych właściwości liści Guayusa. Poza oczywistym działaniem pobudzającym, napar stosowany jest jako tonik poprawiający trawienie, środek moczopędny, a nawet lekarstwo na grypę (w połączeniu z imbirem, cytryną, alkoholem i korą z drzewa chuchuhuasi).
Uważa się, że Guayusa uśmierza ból, wzmacnia płodność i libido, oczyszcza jamę usntą, a także odstrasza insekty i węże. W tym celu wypluwa się małe ilości herbaty na ręce i nogi. Niektórzy przemywają nią twarz wierząc, że zapobiega to przedwczesnemu starzeniu się skóry. Inni kąpią swoje dzieci w ciepłej wodzie z Guayusa lub pozwalają im wdychać opary naparu.
Również psom dane jest zakosztować zbawiennego wpływu ostrokrzewu. Ich pyski przemywa się herbatą z liści, co ma zapewnić zwierzakom lepsze sny oraz sprawić, że staną się lepszymi myśliwymi.
Pozostałe plemiona
- Achuar po porannym spożyciu Guayusy wywołują u siebie wymioty. Mężczyznom nie przystoi rozpoczynanie dnia z pełnym żołądkiem i napar pomaga im się oczyścić z zalegającego pożywienia.
- Shuar nie spożywają ostrokrzewu codziennie, a jedynie w obrzędach. Naparem najczęściej oczyszczają jamę ustną przed ceremonialnym żuciem tytoniu lub zanim zasiądą do uroczystego posiłku. 2
- Cofan okazjonalnie używają Guayusa jako dodatek do alkoholu.
- Secoya piją napar by ulżyć sobie w bólu. 4
- Tsa’chi używa Guayusa do leczenia bólów menstruacyjnych i uśmierzania bólu po porodzie (ale jedynie w formie kąpieli parowych).
- Metyscy osadnicy (colonos) pozostawiają napar z liści do ostygnięcie, a następnie dodają soku cytrynowego i cukru. Piją tak przygotowany napój aby się schłodzić w upale popołudniowego Słońca.
Podsumowanie
Naukowymi badaniami nad Guayusą zajmiemy się w innym artykule, ale już tutaj wypada wspomnieć, że niewiele terapeutycznych właściwości tej rośliny udało się (póki co) potwierdzić. Wiemy, że zawiera bardzo dużo kofeiny, która odpowiada za działanie stymulujące. Jednocześnie wysoki poziom l-teaniny może wpływać na zdolność zapamiętywania snów. Sytuację utrudnia fakt, że nie wszystkie dostępne zapisy i relacje zostały zweryfikowane jako odnoszące się do Ilex Guayusa.
Jedno jest pewne, Guayusa powoli podbija świat! Dzisiaj reklamowana jest głównie jako ‘taka lepsza kawa’ i pojawia się nieco w cieniu swojej lepiej znanej siostry - Yerba Mate. Do picia nie wymaga specjalnego naczynia (matero) czy słomki (‘bombilla’). Wystarczy wsypać do kubka, zalać wodą i po chwili rozkoszować się przepysznym smakiem tej fascynującej rośliny.